مطالعۀ الگوی جریان هایپریک پاییندست موانع صلب رودخانهای

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری رشتۀ مهندسی آب، سازه های آبی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان

2 استاد گروه مهندسی آب، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان

3 دانشیار گروه مهندسی آب، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان

چکیده

منطقۀ هایپریک ناحیه‌ای بلافاصله زیر بستر رودخانه است که اختلاط آب‌های سطحی پایین‌رونده با آب زیرسطحی در آن اتفاق می‌افتد. این منطقه نقش بسیار حیاتی در اکولوژی رودخانه دارد و سبب خودپالایی جریان رودخانه می‌شود. موانع تخته‌سنگی موجود در بستر رودخانه‌ها معمولاً مانند موانع نفوذناپذیر عمل می‌کنند و در بالادست و پایین‌دست این سازه‌ها اختلاف‌ هد هیدرولیکی ایجاد می‌شود و پرش هیدرولیکی در پایین‌دست آنها اتفاق می‌افتد. از آنجا که معمولاً در پایین‌دست این موانع حفرۀ آب‌شستگی نیز شکل می‌گیرد، ‌هدف از این تحقیق تعیین الگوی حرکتی تبادلات هایپریک با وجود موانع صلب رودخانه‌ای در سه حالت جریان ریزشی، جریان متغیر سریع و جریان متغیر سریع‌ـ آب‌شستگی است. برای بررسی نتایج، از یک فلوم آزمایشگاهی با شیب کف 1 درصد، طول 5 متر، عرض 3/0 متر و ارتفاع 5/0 متر برای مشخص کردن مسیرهای خطوط جریان هایپریک استفاده شد. مصالح بستر استفاده‌شده در این فلوم دارای قطر میانۀ 8/6 میلی‌متر بودند. ضخامت رسوبات بالادست مانع برابر 30 سانتی‌متر و ضخامت رسوبات پایین‌دست مانع برابر با 16 سانتی‌متر در نظر گرفته شد. در این آزمایش‌ها از یک مانع صلب 30 سانتی‌متری که به صورت نفوذ کامل درون بستر رسوبات نصب شده بود، استفاده شد. همچنین، از مدل آب زیرزمینی برای شبیه‌سازی عددی الگوی جریان زیرسطحی استفاده شد. نتایج نشان داد تطابق مناسبی بین الگوی جریان مشاهداتی و محاسباتی در منطقۀ هایپریک برای دو حالت ایجاد پرش و ریزشی وجود دارد و در حالت ایجاد پرش‌ـ آب‌شستگی فقط در محدودۀ بین دیوارۀ عمودی مانع تا جایی که بیشترین آب‌شستگی شکل گرفته بود، در مدل آزمایشگاهی جریان بالادست رو به بالا ( ) ‌و در مدل عددی جریان پایین‌دست رو به بالا ( ) مشاهده شد. همچنین، با بررسی دبی تبادلی کل (Qex)، زمان ماندگاری (Rt) و درصد دبی تبادلی ‌(Qp) و مقایسۀ هریک با عدد رینولدز به‌ترتیب رابطۀ توانی با ضریب همبستگی 94 و 84 و 77 درصد به دست آمد که از این روابط می‌توان تخمین مناسبی از پارامترهای جریان هایپریک داشت.

کلیدواژه‌ها


[1]. Brierley, G. J. and Fryirs, K. A. Geomorphology and River Management. Malden, Mass. : s.n., 2005, Blackwell Publ., p. 398.
[2]. Comiti, F., Cadol, D. and Wohl, E. Flow regimes, bed morphology,and flow resistance in self-formed step-pool channels. s.l. : Water Resour.Res., 2009, Vols. W04424, doi:10.1029/2008WR007259., p. 45.
[3]. Hager, W. H. Energy Dissipators and Hydraulic Jump, Kluwer Acad. Publ. Netherlands. : Dordrecht, 1991.
[4]. Harbaugh, A. W. Geological Survey modular ground-water model—The ground-water flow process. U.S. : s.n., 2005, U.S. Geol. Surv. Tech. Methods, Vols. 6-A16, p. 253. MODFLOW–2005.
 
[5]. Knighton, D. Fluvial Forms & Processes: A New Perspective. New York : s.n., 1998, Oxford Univ. Press, p. 383.
[6]. Tonina, D. Interaction between river morphology and intra-gravel flow paths within the hyporheic zone. s.l. : Unpublished Ph.D. dissertation, 2005.
[7]. Tsutsumi, D. and Laronne, J. B. Gravel-Bed Rivers: Process and Disasters. [ed.] Jonathan B. Laronne Daizo Tsutsumi. 2017.
[8]. Kasahara, T. and Hill, A. R. Hyporheic exchange flows induced by constructed riffles and steps in lowland streams in southern Ontario, Canada. s.l. : Hydrol. Proc., 2006, pp. 20, 4287–4305.
[9]. Crispell, J. K. and Endreny, T. A. Hyporheic exchange flow around constructed in-channel structures and implications for restoration design. s.l. : Hydrol. Proc., 2009, pp. 23(8), 1158– 1168.
[10]. Harvey, J. W. and Bencala, K. E. The effect of streambed topography on surface-subsurface water exchange in mountain catchments. 1993, Water Resour. Res., pp. 29(1), 89– 98.
[11]. Lautz, L. K. and Siegel, D. I. Modeling surface and ground water mixing in the hyporheic zone using MODFLOW and MT3D. s.l. : Adv. Water Resour., 2006, pp. 29, 1618–1633.
[12]. Packman, A., Salehin, M. and Zaramella, M. Hyporheic exchange with gravel beds: Basic hydrodynamic interactions and bedform-induced advective flows. s.l. : J. Hydraul. Eng., 2004. pp. 130(7), 647– 656.
[13]. Thibodeaux, L. J. and Boyle, J. D. Bedform-generated convective transport in bottom sediment. s.l. : Nature, 1987, pp. 325(22), 341–343.
[14]. Tonina, D. and Buffington, J. M. Hyporheic exchange in gravel bed rivers with pool-riffle morphology: Laboratory experiments and threedimensional modeling. W01421, , s.l. : Water Resour. Res., 2007, p. 43. doi:10.1029/2005WR004328.
[15]. Valle´, B. L. and Pasternack, G. B. Submerged and unsubmerged natural hydraulic jumps in a bedrock step-pool mountain channel. s.l. : Geomorphology, 2006, pp. 82(1 –2), 146–159.
[16]. Wilcox, A. C. and Wohl, E. E. Field measurements of three-dimensional hydraulics in a step-pool channel. s.l. : Geomorphology, 2007, pp. 83(3– 4),215– 231.
[17]. Wondzell, S. M. Effect of morphology and discharge on hyporheic exchange flows in two small streams in the Cascade Mountains of Oregon. USA : Hydrol. Proc., 2006, pp. 20(2), 267– 287.
[18]. onina, D. and Buffington, J. M. Hyporheic Exchange in Mountain Rivers I : Mechanics and Environmental Effects. Ts.l. : Geogr. Compass, 2009, pp. 3, 1–24.
[19]. Nagaoka, H. and Ohgaki, S. Mass transfer mechanisms in a porous riverbed. 1990, Water Res, pp. 24(4), 417–425.
[20]. O’Connor, B. L. and Harvey, J. W. Scaling hyporheic exchange and its influence on biogeochemical reactions in aquatic ecosystems. 2008, Water Resour. Res, Vols. W12423,, p. 44. doi:10.1029/2008WR007160.
[21]. Kasahara, T. and Wondzell, S. M. s.l.Geomorphic controls on hyporheic exchange flow in mountain streams. : Water Resour. Res., 2003, pp. 39(1),1005,. doi:10.1029/2002WR001386.
[22]. Boulton, A. J.; Findlay, S.; Marmonier, P.; Stanley, E. H.; Valett, H. M.;.The functional significance of the hyporheic zone in streams and rivers. 1998, Ann. Rev. Ecol. Syst., pp. 29, 59– 81.
[23]. Trauth, N.; Schmidt, C.; Vieweg, M.; Oswald, S. E. Hydraulic controls of in‐stream gravel bar hyporheic exchange and reactions. 2015, Fleckenstein JHJWRR, Vol. 51(4), pp. 2243-63.
[24]. Elliott, A. H. and Brooks, N. H. Transfer of nonsorbing solutes to a streambed with bed forms: Laboratory experiments. 1997a, Water Resour. Res, pp. 33(1), 137– 151. doi:10.1029/96WR02783.
[25]. Buffington, J. M. and Tonina, D. Hyporheic Exchange in Mountain Rivers II : Effects of Channel Morphology on Mechanics, Scales, and Rates of Exchange. s.l. : Geogr. Compass, 2009, pp. 3, 1 –25.
[26]. Chanson, H. Current knowledge in hydraulic jumps and related phenomena. s.l. : A survey of experimental results, Eur. J. Mech. B., Fluids, 2009, pp. 28(2), 191– 210.
[27]. Hester, E. T. and Doyle, M. W. In-stream geomorphic structures as drivers of hyporheic exchange. 2008, Water Resour. Res, Vols. W03417,, p. 44. doi:10.1029/2006WR005810.
[28]. Poole, G. C. Stream hydrogeomorphology as a physical science basis for advances in stream ecology. 2010, J. N. Am. Benthol. Soc, pp. 29(1), 12– 25.
[29]. Comiti, F. and Lenzi, M. A. Dimensions of standing waves at steps mountain rivers. s.l. : Water Resour. Res., 2006, Vols. W03411, , p. 42. doi:10.1029/2004WR003898.
[30]. Endreny, T., Lautz, L. and Siegel, D. I. Hyporheic flow path response to hydraulic jumps at river steps: Flume and hydrodynamic models. February 12, 2011, Water Resour. Res, Vols. 47, W02517. doi:10.1029/2009WR008631.
[31]. Jamali, S and Dehghani, A.A. laboratory study on the action of surface and subsurface water in the middle sedimentary ridge. 2019, J. Echo Hydrology, Vol. 6(2), pp. 323-339. (In Persian).
[32]. Lautz, L. K. and Fanelli, R. M. Seasonal biogeochemical hotspots in the streambed around restoration structures. s.l. : Biogeochemistry, 2008, pp. 91(5),85– 104.
[33]. Marzadri A, Tonina D, Bellin A, Vignoli G, Tubino M. Semianalytical analysis of hyporheic
flow induced by alternate bars.
: Water Resour. Res., 2010, Vols. 46, W07531. doi:10.1029/2009WR008285.
 [34]. Movahedi, N; Dehghani, A.A; Trat, N; Meftah Halqi, M. Laboratory and numerical study of hyperic exchange in the presence of pool and riffle bed form. 2019, J. Echo Hydrology, Vol. 6(1), pp. 191-204. (In persian).
[35]. Movahedi, N.; Dehghani, A.A.; Schmidt, C.; Trat, N.; Pasternack, G.B.; Stewardsone, M.J.; Meeftah Halghi, M. Hyporheic exchanges due to channel bed and width undulations. 2021, Water res, Vol. 149(2), p. 103857. doi.org/10.1016/j.advwatres.2021.103857.
[36]. Kaser, D. H.; Binley, A.; Heathwaite, A. L.; Krause, S. Spatiotemporal variations of hyporheic flow in a riffle-step-pool sequence. s.l. : Hydrol. Proc., 2009, pp. 23(15), 2138–2149.
دوره 8، شماره 4
دی 1400
صفحه 1127-1145
  • تاریخ دریافت: 19 شهریور 1400
  • تاریخ بازنگری: 29 آبان 1400
  • تاریخ پذیرش: 11 بهمن 1400
  • تاریخ اولین انتشار: 11 بهمن 1400
  • تاریخ انتشار: 01 دی 1400